Quản lý, khai thác đất hiếm: Phải đảm bảo quốc phòng, an ninh và bảo vệ môi trường

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (Đoàn ĐBQH Thành phố Hồ Chí Minh) ủng hộ định hướng sửa đổi Luật Địa chất và khoáng sản, đặc biệt là việc thiết kế mới cơ chế quản lý đất hiếm và sắp xếp lại thẩm quyền trong hoạt động thăm dò, khai thác khoáng sản, phù hợp yêu cầu bảo đảm an ninh tài nguyên quốc gia và định hướng phát triển bền vững.

Tuy nhiên, để dự thảo Luật khi ban hành đi vào thực tiễn, minh bạch, phân định rõ trách nhiệm và ngăn ngừa xung đột trong quản lý khoáng sản, ông đề nghị cân nhắc bổ sung rõ cơ chế kiểm soát xuất khẩu và tỷ lệ chế biến sâu tối thiểu trong nước, nhằm bảo đảm đất hiếm thực sự là tài nguyên chiến lược phục vụ phát triển công nghiệp quốc gia, tránh nguy cơ xuất khẩu thô và lệ thuộc công nghệ nước ngoài trong chuỗi giá trị đất hiếm.

Đề cập đến quy hoạch, dự trữ, thăm dò, khai thác đất hiếm, ông Hùng cho rằng, đây là tài nguyên chiến lược đặc biệt; nhưng dự thảo chưa quy định cơ chế bảo đảm an toàn môi trường và xử lý chất thải phóng xạ, hóa học, vốn là rủi ro lớn nhất trong chế biến sâu đất hiếm.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (Đoàn ĐBQH Thành phố Hồ Chí Minh). (Ảnh: Quốc hội)

Nếu không quản trị môi trường ngay từ Luật, nhiều địa phương có thể đối diện ô nhiễm lâu dài như các mỏ đất hiếm trên thế giới từng để lại hệ quả nghiêm trọng.

Vì vậy, đại biểu đề nghị cân nhắc bổ sung: (i) đánh giá rủi ro môi trường bắt buộc độc lập bởi bên thứ ba; (ii) ký quỹ phục hồi môi trường ở mức cao hơn mỏ khoáng sản thông thường; (iii) công bố định kỳ dữ liệu môi trường của các cơ sở chế biến đất hiếm. “Đây là yêu cầu sống còn để bảo đảm phát triển bền vững”, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng nhấn mạnh.

Cũng theo ông Hùng, dự thảo Luật bổ sung Chương VIIa - Quản lý đất hiếm là tài nguyên chiến lược đặc biệt là bước tiến rất lớn. Tuy nhiên, theo ông, chính sách chưa làm rõ cơ chế lựa chọn doanh nghiệp thăm dò, khai thác, chế biến đất hiếm dựa trên tiêu chí an ninh công nghệ, năng lực chế biến sâu, năng lực quản trị môi trường, trong khi đây là lĩnh vực nhạy cảm có nguy cơ bị thâu tóm tài nguyên hoặc rò rỉ công nghệ nền.

Vì vậy ông Hùng đề nghị cân nhắc bổ sung quy trình phê duyệt an ninh kinh tế - công nghệ trước khi chuyển giao công nghệ, xuất khẩu sản phẩm chế biến sâu hoặc liên doanh quốc tế, nhằm bảo đảm chủ quyền tài nguyên - an ninh kinh tế quốc gia - tự chủ công nghiệp đất hiếm.

Toàn cảnh phiên họp. (Ảnh: Quốc hội)

Cùng quan tâm đến vấn đề đất hiếm, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn ĐBQH Lâm Đồng) bày tỏ đồng tình cao với việc bổ sung một chương riêng về đất hiếm trong dự thảo Luật Địa chất và Khoáng sản, cho rằng, đây là bước hoàn thiện pháp lý đúng thời điểm, phù hợp với bối cảnh thế giới đang cạnh tranh mạnh mẽ về vật liệu chiến lược, năng lượng tái tạo và chuỗi cung ứng công nghệ cao.

Theo bà, đất hiếm là nền tảng của bán dẫn, xe điện, quốc phòng, thiết bị y tế và nhiều ngành công nghiệp mũi nhọn. Việc xác định đất hiếm là tài nguyên đặc biệt quan trọng cần được quản lý thống nhất ở cấp quốc gia, là định hướng hoàn toàn phù hợp với yêu cầu phát triển dài hạn của đất nước.

“Tuy nhiên, Luật cần khẳng định nguyên tắc quản lý tài nguyên đất hiếm trên nền tảng khoa học và kiểm soát rủi ro nghiêm ngặt, trong đó có yêu cầu về môi trường phải được đặt lên cao nhất. Đất hiếm không chỉ là khoáng sản chiến lược mà còn là nhóm tài nguyên có hệ số rủi ro môi trường rất lớn, trong toàn bộ chuỗi tuyển tách đều phát sinh chất thải phóng xạ tự nhiên Thori, Uran ở nồng độ thấp. Ngoài ra, còn có hỗn hợp kim loại nặng và dung dịch axit ở mức độ khó xử lý nếu không có công nghệ tiên tiến”, nữ đại biểu cho biết.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn ĐBQH Lâm Đồng). (Ảnh: Quốc hội)

Cũng theo đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, kinh nghiệm quốc tế cho thấy, những quốc gia từng phát triển đất hiếm ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã phải đối mặt với những vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu, chi phí xử lý và phục hồi môi trường lớn gấp nhiều lần giá trị kinh tế thu được.

Đây là bài học đắt giá mà Việt Nam không thể lặp lại, do đó cần phải đặt ra các ngưỡng an toàn kỹ thuật bắt buộc, công nghệ tuyển tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, hệ thống quan trắc liên tục, phương án xử lý bùn thải đạt quy chuẩn quốc tế hoặc khu vực và yêu cầu phục hồi về môi trường ngay sau khi khai thác từ đoạn cấp phép, chỉ những doanh nghiệp có năng lực công nghệ, năng lực tài chính và hệ thống quản trị môi trường đạt chuẩn quốc tế mới được phép tham gia.

Nữ đại biểu đề nghị cần nhấn mạnh vai trò giám sát độc lập của cơ quan an toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia trong toàn bộ hoạt động tuyển tách, chế biến đất hiếm từ thẩm định công nghệ, đánh giá rủi ro, kiểm tra hiện trường đến giám sát xử lý chất thải và phục hồi môi trường.

Bên cạnh đó, bà Tú Anh cũng nhấn mạnh đối với một tài nguyên chiến lược đặc biệt như đất hiếm, yêu cầu đảm bảo quốc phòng và an ninh quốc gia phải đặt ở mức cao hơn so với các loại khoáng sản thông thường.

Vì vậy, trước khi trình hồ sơ cấp phép thăm dò, khai thác khoáng sản, đất hiếm tại các khu vực nhạy cảm hoặc khu vực liên quan đến quốc phòng, an ninh bắt buộc phải có ý kiến thẩm định bằng văn bản của Bộ Quốc phòng, Bộ Công an về các nội dung liên quan đến đảm bảo quốc phòng, an ninh.

Quan tâm đến khía cạnh quốc phòng, an ninh, đại biểu Trịnh Xuân An (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Nai) nhìn nhận, cần phải có những mỏ đất hiếm hoặc khu dự trữ dành riêng cho phục vụ quốc phòng và an ninh.

Đồng thời cần phải bổ sung quy định về kiểm soát công nghệ và dữ liệu liên quan đến đất hiếm, đặc biệt liên quan đến quốc phòng, an ninh; quy định rõ vai trò của Bộ Quốc phòng, Bộ Công an, nhất là vai trò Bộ Quốc phòng trong việc thẩm định chương trình, thẩm định việc khai thác mỏ, quyết định chương trình quốc gia về đất hiếm.